Τα μονοπάτια της Νάξου, που από την αρχαιότητα μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ‘60 αποτελούσαν το βασικότερο σύστημα πρόσβασης των κατοίκων από τον ένα οικισμό στον άλλο και από τους οικισμούς στα χωράφια και τους χώρους της αγροτικής και κτηνοτροφικής τους δραστηριότητας, έχουν συνολικό μήκος εκατοντάδων χιλιομέτρων.
Από αυτά τα μονοπάτια και τους επαρχιακούς δρόμους, σας προτείνουμε επτά ξεχωριστές διαδρομές, οι οποίες έχουν απεικονιστεί και σε χάρτη.
Οι περιπατητές έχουν την ευκαιρία, εξερευνώντας το δίκτυο των διαδρομών πολιτιστικού ενδιαφέροντος, που συνεχώς θα εμπλουτίζεται, να θαυμάσουν το ιδιαίτερης ομορφιάς φυσικό περιβάλλον, ενώ ταυτόχρονα να έρθουν σε επαφή με την ιστορία και τον πολιτισμό του νησιού, καθώς υπάρχει άμεση πρόσβαση σε αρχαία μνημεία, μεσαιωνικούς πύργους, παραδοσιακές αγροικίες, μοναστήρια, εκκλησίες και ξωκλήσια, αλλά και βρύσες, μύλους, ελαιοτριβεία και άλλα σημαντικά στοιχεία της ζωής των κατοίκων.
Από το πλάτωμα της πηγής του Αγίου Στεφάνου στο Τσικαλαριό ξεκινά η πορεία, που περνά έξω από το δημοτικό σχολείο και μπαίνει από μκρό τσιμεντόδρομο στο διπλανό όμορφο χωριό Χείμαρρος.
Από εκεί, η διαδρομή συνεχίζεται με νοτιοδυτική κατεύθυνση σε μονοπάτι που διαπερνά τον ποταμό και συναντά το ναΐσκο του Ταξιάρχη, ανακαινισμένο πρόσφατα με δείγματα ανεικονικού διακόσμου.
Το μονοπάτι μετατρέπεται σε αγροτικό δρόμο και φθάνει στο συμπαθητικό ξωκκλήσι του Αγίου Σισώη, δίπλα στον επαρχιακό δρόμο.
Η διαδρομή κινείται πλέον δυτικά-νοτιοδυτικά για ορισμένο διάστημα σε αγροτικό δρόμο και στη συνέχεια σε παλαιό φαρδύ λιθόστρωτο. Νότια, σε κοντινή απόσταση διακρίνεται ο ναός του Αγίου Αρτεμίου, ανακαινισμένος επίσης, με ανεικονικό διάκοσμο.
Το λιθόστρωτο καταλήγει στο συγκρότημα των Αγίων Αναργύρων, σε καταπράσινη τοποθεσία και με ωραίο περίβολο, όπου αξιοπρόσεκτο είναι το ιδιότυπο σύμπλεγμα των τριών βυζαντινών ναών, με κατά τόπους σωζόμενες τοιχογραφίες.
Η πορεία κινείται ξανά σε αγροτικό δρόμο, παράκαμψη του οποίου οδηγεί δεξιά στον Πύργο του Παλαιολόγου, τον μεγαλύτερο και από τους πλέον διατηρημένους πύργους της Νάξου. Σε γειτονική του πύργου θέση βρίσκεται η σταυροειδής με τρούλο Παναγία η Ορφανή.
Επιστρέφοντας στην κύρια διαδρομή, ο περιηγητής από τον αγροτικό δρόμο συναντά το μονοπάτι που οδηγεί στην επαρχιακή οδό (στάση λεωφορείου).
Περνά απέναντι ακριβώς, βαδίζοντας για λίγα λεπτά στον παρακαμπτήριο προς το Σαγκρί ασφαλτόδρομο, στη συνέχεια κινείται στο λιθόστρωτο δρομάκι γύρω από το μικρό πευκοδάσος και μπαίνει στον οικισμό του Σαγκρίου, στο ύψος του δημοτικού σχολείου.
Ο οικισμός παρουσιάζει ξεχωριστό αρχιτεκτονικό και ιστορικό ενδιαφέρον.
Είναι η αφετηρία για το τελευταίο τμήμα της διαδρομής προς το αρχαίο ιερό της Δήμητρας και της Κόρης.
Μικρή παράκαμψη της πορείας οδηγεί στο ναό του Αγίου Νικολάου, με εξαίρετες τοιχογραφίες.
Η κατάληξη στο λοφίσκο του Γύρουλα εκπλήσσει τον επισκέπτη.
Ο αναστηλωμένος κατά μεγάλο μέρος του αρχαϊκός ναός, δεσπόζει στην αγροτική περιοχή.
Στην ίδια θέση βεβαιώνεται η ύπαρξη αρχικά αγροτικού ιερού του 8ου π.Χ. αιώνα, ενώ είναι εμφανή τα κατάλοιπα τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 6ου μ.Χ. αιώνα.
Μεγάλη διαδρομή με ιδιαίτερη ποικιλομορφία, που διασχίζει το πλούσιο σε υδάτινο δυναμικό κεντρικό τμήμα της Νάξου. Με αφετηρία το μεγαλύτερο χωριό των Μελάνων, τους Αγίους Αποστόλους, σε πρώτη φάση ο περιηγητής μπορεί να ακολουθήσει εναλλακτικά δύο πορείες:
Η πρώτη οδηγεί στο γραφικό Κουρουνοχώρι, στην απέναντι πλαγιά, όπου δεσπόζει ο πύργος Σομαρίπα-Φραγκόπουλου, από τους παλαιότερους του νησιού. Η δεύτερη διασχίζει την κατάφυτη κοιλάδα των Μελάνων και συναντά μεταξύ άλλων τον ναό του Αγίου Γεωργίου, αρχικά κτίσμα υστερορωμαϊκών χρόνων και από τα πρώτα δείγματα χριστιανικής λατρείας στο νησί, με τοιχογραφίες διαφόρων χρονικών φάσεων.
Οι δύο αυτές πορείες συναντώνται στο στενό δρομάκι Κουρουνοχωρίου-Μύλων. Η ενιαία διαδρομή, αφού περάσει μπροστά από επιβλητικούς νερόμυλους, συνεχίζεται προς το χωριό Μύλοι, σε ειδυλλιακή τοποθεσία.
Το μονοπάτι διαγράφει ελλειπτική τροχιά περνώντας κάτω από τις επισκέψιμες εγκαταστάσεις του αρχαίου υδραγωγείου και καταλήγει στο Φλεριό. Εκεί, ο περιηγητής έχει τη δυνατότητα να επισκεφθεί το αρχαϊκό ιερό των πηγών, καθώς και τα ημίεργα των αρχαϊκών κούρων στο χώρο των λατομείων του 7ου-6ου π.Χ. αιώνα.
Από το Φλεριό, η διαδρομή κατευθύνεται με ανηφορική αρχικά κλίση, σε φαρδύ μονοπάτι προς την Ποταμιά. Κατά μήκος της πορείας, υπάρχουν παρατηρεί κανείς αλώνια και ασβεστοκάμινα σε καλή κατάσταση. Μαρμαρόκτιστο λιθόστρωτο οδηγεί στην Άνω Ποταμιά, που υποδέχεται τον οδοιπόρο με την πλούσια σε νερό αρχαία πηγή της.
Οι τρείς οικισμοί της Ποταμιάς, με εντυπωσιακά διατηρημένη την αρχιτεκτονική τους φυσιογνωμία, κοσμούν την υδροφόρα κοιλάδα, πλαισιωμένοι από νερόμυλους, ιστορικούς ναΐσκους και πύργους, αλώνια και λιοτρίβια.
Το μονοπάτι μετά την Άνω Ποταμιά γίνεται παραποτάμιο. Στη συνέχεια η πορεία είτε ανηφορίζει ελαφρά προς τη Μέση Ποταμιά, διασχίζοντας τον οικισμό είτε εξακολουθεί να κινείται παραποτάμια, μέχρις ότου οι δύο πορείες ενωθούν σε μία στη σκιερή θέση Πλατανάκι, με παραδοσιακό λιθόκτιστο πλυσταριό.
Στην τοποθεσία Λιεράδο, κατηφορικό παρακαμπτήριο μονοπάτι οδηγεί τον πύργο του Κόκκου, που υψώνεται πάνω από την κοίτη του ποταμού.
Φτάνοντας στην Κάτω Ποταμιά, ο οδοιπόρος κατευθύνεται ξανά προς τον ποταμό μέσα σε τοπίο πλούσιο σε οπωροφόρα.
Σε μικρή απόσταση από το χωριό, στη θέση Επισκοπή, συναντά τον ιστορικό μεγάλο ναό του Αγίου Μάμα ή Θεοσκέπαστης, εγγεγραμμένο σταυροειδή με τρούλο, με σημαντικές κατά τόπους τοιχογραφίες και επιγραφή.
Η κατάληξη της διαδρομής γίνεται στο ύψος της επαρχιακής οδού Χώρας-Σαγκρίου, στη θέση Μητροπόλου. Με αφετηρία το σημείο αυτό, η διαδρομή μπορεί να λειτουργήσει αντίστροφα, τερματίζοντας στις Μέλανες.
Η πορεία ξεκινά από το Χαλκί και διασχίζει τον ελαιώνα της Τραγαίας με κατεύθυνση δυτική.
Φτάνοντας στην είσοδο του Τσικαλαριού, συναντά πηγή με πόσιμο νερό και τον σταυροειδή με τρούλο ναό του Αγίου Στεφάνου, με τοιχογραφίες του 13ου αιώνα.
Μετά το Τσικαλαριό το τοπίο διαφοροποιείται ριζικά, καθώς κυριαρχείται από τεράστιους αποσαθρωμένους λίθους μιγματίτη.
Πρόκειται μια από τις αρχαιότερες γεωλογικές συγκροτήσεις του κυκλαδικού χώρου.
Στην περιοχή αυτή, ειδική σήμανση οδηγεί στο νεκροταφείο γεωμετρικών χρόνων (9ος-8ος αιώνας), όπου διακρίνονται τα κατάλοιπα κυκλικών τάφων αρχαίων επιφανών οικογενειών της ναξιακής ενδοχώρας.
Η κύρια διαδρομή συνεχίζεται προς το Απάνω Κάστρο, εντυπωσιακό βράχο που δεσπόζει στην περιοχή. Στο κάστρο, όπου έχει διαπιστωθεί κατοίκηση από τους πρώϊμους ιστορικούς χρόνους έως και την περίοδο της Λατινοκρατίας, οδηγεί δύσβατο παρακαμπτήριο μονοπάτι.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον περιηγητή έχει η μεσαιωνική οχύρωση, οι ημιερειπωμένοι βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί ναοί διαφόρων τεχνοτροπιών (ιδιαίτερα ο μεγάλος «ασκεπής» ναός της Παναγίας Καστριανής), καθώς και η υπέροχη θέα προς την κεντρική και νότια Νάξο.
Μετά την κάθοδο από το κάστρο, το μονοπάτι συνεχίζεται περιμετρικά του βράχου. Τελευταίος σταθμός του οδοιπόρου πρίν από την Άνω Ποταμιά είναι ο ναός του Αγίου Ανδρέα, όπου οι περισσότερες τοιχογραφίες του 14ου αιώνα διατηρούνται σε εξαιρετική κατάσταση.
Η πορεία προς την Άνω Ποταμιά κινείται σε φαρδύ λιθόστρωτο δρόμο.
Ο δρόμος αυτός αποτελεί απομεινάρι της μεσαιωνικής οδού, που συνέδεε την κοιλάδα της Ποταμιάς με το Απάνω Κάστρο και το λεκανοπέδιο της Τραγαίας. Μόνο κατά το τελευταίο τμήμα της, η διαδρομή ταυτίζεται με τσιμεντόδρομο.