Τα μονοπάτια της Νάξου, που από την αρχαιότητα μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ‘60 αποτελούσαν το βασικότερο σύστημα πρόσβασης των κατοίκων από τον ένα οικισμό στον άλλο και από τους οικισμούς στα χωράφια και τους χώρους της αγροτικής και κτηνοτροφικής τους δραστηριότητας, έχουν συνολικό μήκος εκατοντάδων χιλιομέτρων.
Από αυτά τα μονοπάτια και τους επαρχιακούς δρόμους, σας προτείνουμε επτά ξεχωριστές διαδρομές, οι οποίες έχουν απεικονιστεί και σε χάρτη.
Οι περιπατητές έχουν την ευκαιρία, εξερευνώντας το δίκτυο των διαδρομών πολιτιστικού ενδιαφέροντος, που συνεχώς θα εμπλουτίζεται, να θαυμάσουν το ιδιαίτερης ομορφιάς φυσικό περιβάλλον, ενώ ταυτόχρονα να έρθουν σε επαφή με την ιστορία και τον πολιτισμό του νησιού, καθώς υπάρχει άμεση πρόσβαση σε αρχαία μνημεία, μεσαιωνικούς πύργους, παραδοσιακές αγροικίες, μοναστήρια, εκκλησίες και ξωκλήσια, αλλά και βρύσες, μύλους, ελαιοτριβεία και άλλα σημαντικά στοιχεία της ζωής των κατοίκων.
Τραγαία (Χαλκί) - Χαλκί (κυκλική)
Η διαδρομή αυτή διασχίζει κυκλικά το μεγαλύτερο μέρος του ελαιώνα και του «βυζαντινού πάρκου» Τραγαίας, διερχόμενη από τους ιδιότυπους παραδοσιακούς οικισμούς της περιοχής Χαλκί: Τραγαία (Χαλκί) - [Άγιος Γεώργιος Διασορίτης] - Μονοίτσια - Παναγία Ραχιδιώτισσα - Μονή - Καλόξυλος - Ακαδήμοι - Χαλκί (κυκλική). Η διαδρομή αυτή διασχίζει κυκλικά το μεγαλύτερο μέρος του ελαιώνα και του «βυζαντινού πάρκου» Τραγαίας, διερχόμενη από τους ιδιότυπους παραδοσιακούς οικισμούς της περιοχής Χαλκί - παλαιό εμποροβιοτεχνικό και διοικητικό κέντρο της ναξιακής ενδοχώρας, Μονοίτσια, Μονή, Καλόξυλο και Ακαδήμους.
Μπορεί να υποδιαιρεθεί σε δύο εναλλακτικές πορείες, με αφετηρία το Χαλκί και τερματισμό τη Μονή, ή αντίστροφα:
- Η πρώτη, με κατεύθυνση βορειοδυτική, στην έξοδό της από το σπάνιο νεοκλασικό σύνολο του Χαλκείου, συναντά διαδοχικά τους ναούς Αγίας Μαρίνας (μονόκλιτος σταυροειδής με ενσωματωμένο αρχαίο υλικό), Αγίου Γεωργίου Διασορίτη (σε μικρή παράκαμψη της διαδρομής, με εντυπωσιακές πολυάριθμες τοιχογραφίες), Αγίου Αντωνίου και Αγίων Νικολάου και Δημητρίου στα Μονοίτσια, τις πρωτοβυζαντινές τρίκλιτες βασιλικές του Ταξιάρχη και του Αγίου Ισιδώρου (οδηγούν σ’ αυτές αντίστοιχα παρακαμπτήρια μονοπάτια) και της Παναγίας της Ραχιδιώτισσας (σταυροειδής με τρούλλο).
Στη συνέχεια η πορεία κινείται παράλληλα σε ρεματιά και αμέσως μετά ανηφορίζει σε δασωμένο με βελανιδιές τοπίο.
Σε νέα συμβολή του μονοπατιού με τη ρεματιά, υψώνεται εντυπωσιακός νερόμυλος.
Η ανάβαση συνεχίζεται σε λιθόστρωτο που οδηγεί στην Παναγία Δροσιανή.
Ο τρίκογχος ναός με τα τρία παρεκκλήσια του, διακοσμημένος με τοιχογραφίες σε πολλά στρώματα από τον 7ο έως τον 14ο αιώνα, θεωρείται μαζί με την Πρωτόθρονη, ο σπουδαιότερος της Νάξου και των Κυκλάδων.
Το λιθόστρωτο καταλήγει στη Μονή, αγροτικό ελαιοπαραγωγικό χωριό με μεγάλη παράδοση - μεταξύ άλλων - στην υφαντουργική τέχνη.
- Η δεύτερη πορεία, με κατεύθυνση ανατολική και κατόπιν βορειοανατολική, αφού περάσει μπροστά από τον ιστορικό πύργο του Μπαρότση-Γρατσία-Φραγκόπουλου στο Χαλκί, κινείται προς τους Ακαδήμους, όπου συναντά διαδοχικά σημαίνοντα μνημεία: τον πύργο Μαρκοπολίτη-Παπαδάκη, τον σταυροειδή με τρούλλο ναό της Παναγίας Ακαδημιώτισσας (σε μικρή παράκαμψη) και τον Άγιο Νικόλαο (με μαρμάρινο τέμπλο).
Συνεχίζει σε αμαξιτό δρόμο μέχρι τον Καλόξυλο.
Στο τέλος του γραφικού οικισμού, πνιγμένου στις ελιές και στα περιβόλια με οπωροφόρα, υπάρχει λιθόκτιστο γεφυράκι και πηγή.
Ανηφορίζοντας μέσα σε ειδυλλιακό, πλούσιο σε βλάστηση περιβάλλον από βελανιδιές, πρίνους και ασφεντάμους, και αφού συναντήσει στο διάβα της εργαστήρι λαϊκής ξυλογλυπτικής και παραδοσιακή ταβέρνα, η διαδρομή καταλήγει την πλατεία της Μονής.
Δανακός - Τραγαία
Η διαδρομή ξεκινά από το ορεινό μικρό χωριό Δανακός, χτισμένο σε λαγκαδιά δίπλα σε πλούσια σε νερό πηγή, στις υπώρειες του Ζά. Αρχικά το μονοπάτι είναι λιθόστρωτο, ανηφορικό: Δανακός - Μονή Φωτοδότη Χριστού - [Πέρα Χωριό - Απεράθου] - Άγιος Ιωάννης στα Φινέλια - Κεραμί - Μετόχι - Τραγαία. Η διαδρομή ξεκινά από το ορεινό μικρό χωριό Δανακός, χτισμένο σε λαγκαδιά δίπλα σε πλούσια σε νερό πηγή, στις υπώρειες του Ζά.
Αρχικά το μονοπάτι είναι λιθόστρωτο, ανηφορικό.
Κατόπιν διέρχεται από περιοχή με δασική βλάστηση, κύρια από βελανιδιές και ασφεντάμους.
Σταθμός στο πυργομονάστηρο του Φωτοδότη Χριστού, που δεσπόζει σε θέση εποπτείας της ανατολικής Νάξου και των ακτών της.
Στο καθολικό του πρότυπα ανακαινισμένου μνημείου, διακρίνονται τα κατάλοιπα της παλαιοχριστιανής βασιλικής, ανεικονικού διακόσμου και τοιχογραφιών του ναού του 11ου αιώνα.
Η διαδρομή συνεχίζεται υπό σκιάν σε καταπράσινο τοπίο.
Στη θέση Καρκός, υπάρχει διακλάδωση: παρακαμπτήρια της πορείας οδηγεί στ’ Απεράθου, αφού διασχίζει την περιοχή Πέρα Χωριό.
Η κύρια πορεία συναντά τη δροσερή ρεματιά του Περαχωρίτη, όπου αξιοπρόσεκτες είναι οι σύγχρονες λιθόκτιστες διαμορφώσεις φραγμάτων εμπλουτισμού του υδροφόρου ορίζοντα.
Στη διασταύρωση του μονοπατιού με την επαρχιακή οδό, ο περιηγητής αντικρύζει ανακαινισμένο ανεμόμυλο και, ακριβώς απέναντι, τον ναό του Αγίου Ιωάννη, στη χάρη του οποίου γίνεται το μεγάλο απεραθίτικο πανηγύρι.
Διασχίζοντας την κατάφυτη περιοχή «τα Φινέλια», η διαδρομή κατηφορίζει με ελιγμούς προς το λεκανοπέδιο της Τραγαίας.
Η πορεία αυτή ταυτίζεται με το παλιό μονοπάτι καθόδου των απεραθιτών μαθητών στο Γυμνάσιο Τραγαίας.
Κατάλληλα σηματοδοτημένο, το μονοπάτι ταυτίζεται για λίγο με ρέμα και κατόπιν μετατρέπεται σε αγροτικό δρόμο.
Πρίν από το χωριό Κεραμί, η διαδρομή περνά μπροστά από τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, τετράγωνο ναό με τρούλλο και με άριστα διατηρημένες τοιχογραφίες.
Στο Κεραμί υψώνεται επιβλητικός ο πύργος Καλαβρού-Μαρκοπολίτη.
Στην καρδιά πλέον του ελαιώνα της Τραγαίας, ο περιηγητής διασχίζει το Μετόχι, όπου συναντά τα κατάλοιπα του ομώνυμου πύργου και τον σταυροειδή με τρούλλο ναό των Αγίων Αποστόλων, σπάνιας αρχιτεκτονικής τεχνοτροπίας, με τοιχογραφίες του 12ου-13ου αιώνα.
Καταληκτικό σημείο της διαδρομής στο Χαλκί, είναι η Παναγία η Πρωτόθρονη, μεγάλης διαχρονικής σημασίας ναός για τη Νάξο και τις Κυκλάδες, που επί 15 αιώνες δεσπόζει στο βυζαντινό πάρκο της Τραγαίας.